Najstarsze w Polsce Opactwo Cystersów
Historia
Na początku XII w. w pobliżu źródeł Białej Nidy, nad Brzeźnicą na terenie województwa świętokrzyskiego (dziś okolice Jędrzejowa) został wzniesiony przez Jaksów-Gryfitów rodowy kościół św. Wojciecha wraz z rezydencją. Kościół ten konsekrował biskup krakowski Maurus, a uposażył jego następca Radost Gaudensjusz herbu Poraj. Przypuszczalnie, rezydencja i kościół mogły być siedzibą kanonika krakowskiego Janika Jaksy-Gryfity, który, wraz ze swym bratem Klemensem z Klimontowa, palatynem krakowskim, ufundował pierwszy klasztor Cystersów na ziemiach polskich. Miejsce to określane było w dokumencie fundacyjnym jako Brynsich, Bryszyn, Brzeźnica. W 1114 r. przybył na tereny Świętokrzyskiego z opactwa Morimond w Szampanii, konwent Cystersów pod przewodnictwem o. Mikołaja, sprowadzony przez późniejszego arcybiskupa gnieźnieńskiego Janika.
Klasztor w Brzeźnicy, założono w 1140 r. jako 21 filię Morimondu. Otrzymał on nazwę Morimondus Minor (Morimond Mniejszy). Cystersi zorganizowali osadę dla ludności, którą później nazwano Jędrzejowem (Andreovia). Nazwa prawdopodobnie pochodzi od imienia patrona wschodu św. Andrzeja Apostoła, gdzie zakonnnicy prowadzili misję, stąd Andreovia, czyli Droga św. Andrzeja. Fundator, Jan Gryfita, uposażył klasztor częścią swego majątku rodowego. Klasztor jędrzejowski w roku 1149 otrzymał akt erekcji do rangi opactwa. Bolesław Kędzierzawy nadał wówczas przywilej fundacyjny, zwalniając od danin i ciężarów książęcych. Uroczystej konsekracji nowego kościoła, poświęconego Wniebowziętej Najświętszej Maryi Pannie dokonał w 1210 roku biskup krakowski Wincenty Kadłubek. Opatowi Janowi II Jędrzejów zawdzięcza, że z klasztornej osady stał się miastem. Przywilej lokacyjny na prawie średzkim otrzymał w 1271 roku od księcia Bolesława Wstydliwego.
Pod koniec średniowiecza, w roku 1447 opatem został Mikołaj Odrowąż z Rembieszyc. Wytyczył on plan gruntownej przebudowy klasztoru oraz modernizacji kościoła klasztornego. W 1475 r. przebudował klasztor z krużgankami, wprowadził gotyk do romańskiego kościoła, zbudował odrębny budynek opatówki z hospicjum. Do prac artystycznych w opactwie zapraszał mistrzów. Pracował tu Wit Stwosz i krakowscy złotnicy: Mikołaj Kregler i Mikołaj Breimer. W miejsce zniszczonego XII-wiecznego kościółka parafialnego, zbudował w 1479 nowy, gotycki kościół (dziś św. Trójcy). Centralnymi budowlami powstających opactw były bazylika bezwieżowa na planie krzyża łacińskiego i klasztor skupiony wokół wirydarza.
Zakon skasowano w 1819 r., w 1831 w budynkach poklasztornych powstał szpital wojenny. Obowiązki duszpasterskie przejęli oo. reformaci. Gdy w 1870 Jędrzejów utracił prawa miejskie reformatów usunięto z klasztoru za poparcie powstania styczniowego. Władze rosyjskie umieściły w gmachu poklasztornym seminarium nauczycielskie w 1872 r. Cystersi wrócili do Jędrzejowa dopiero w 1945 roku. W 1953 klasztor jędrzejowski został podniesiony do rangi przeoratu, a w 1989 nadano mu ponownie rangę opactwa.
Kościół cysterski w Jędrzejowie
W czasach nowożytnych skrzydła klasztorne zostały gruntownie przebudowane. Na początku XX w. jedno z nich zostało rozebrane gdyż było zrujnowane. Pozostały po nim jedynie ślady kapitularza (część detali architektonicznych, pokrytych płaskorzeźbioną roślinną dekoracją) Część z nich znajduje się w klasztornym lapidarium oraz w Państwowym Muzeum im. Przypkowskich. Tak więc z klasztoru jędrzejowskiego do naszych czasów dotrwały trzy, piętrowe skrzydła klasztorne o średniowiecznej metryce z XIII i XV wieku.
Kościół
Pocysterski Kościół NMP i św. Wojciecha i bł. Wincentego Kadłubka pochodzi z XIII w. Jego romańska architektura uległa całkowitej przebudowie w XV w., Najważniejsze zmiany nastąpiły po pożarze z 1725r, całej świątyni nadano wtedy wystrój barokowy.
Wnętrze zawiera elementy architektoniczne pochodzące z różnych okresów stylowych - najstarsze z nich są z końca XII w. Są to pokryte florystyczną płaskorzeźbioną dekoracją wsporniki na żebra sklepienne i dwie narożne kolumienki z kaplicy przy południowym ramieniu transeptu. W kaplicy południowej natomiast zachowały się nieczytelne fragmenty polichromii z XIII bądź XIV wieku. Wyposażenie pochodzi z okresu barokizacji klasztoru. W prezbiterium znajduje się ołtarz główny kościoła pochodzący z 1731r., zawierający relikwie bł. Wincentego Kadłubka. Zdobiące ołtarz rzeźby przedstawiają Wniebowzięcie NMP. Na uwagę zasługuje również tabernakulum, wybitne dzieło sztuki złotniczej, wykonane przez Kaspra Ksawerego Stipeldeya w Augsburgu ok. 1766 r. W Kaplicy bł. Wincentego Kadłubka, ściany ozdobiono polichromią przedstawiającą sceny z jego życia.
Dopełnieniem barokowego wystroju są: późnobarokowa ambona z płaskorzeźbą postaci św. Jana Chrzciciela, barokowe stalle wykonane w 1731r., oraz organy - stanowiące najważniejszy zabytek sztuki organowej; na nich wzorowane były organy oliwskie; łączą one elementy stylu późnobarokowego i rokoka, zbudowane w latach 1745-1754 przez organmistrza Józefa Sitarskiego, mają 42 głosy.
W kościele (przy wejściu do zakrystii) znajduje się gotycki nagrobek figuralny kasztelana krakowskiego Pakosława z Mstyczowa (zm. 1319). Ponadto na ścianach widnieją liczne barokowe epitafia opatów jędrzejowskich m.in.: Bartłomieja Powsińskiego (zm.1622), Adama Makowskiego (zm.1623) Józefa Bernarda Zebrzydowskiego (zm.1710)
Cysterskie dziedzictwo - ważny element na turystycznym szlaku.
