Charakterystyczna sylweta kościoła miechowskiego. Obrazek pochodzi z czasopisma "Ziemia"
W niezwykłej książce powstałej w 1844 r., wydanej niedawno przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków pt. "Kazimierza Stronczyńskiego opisy i widoki zabytków W Królestwie Polskim (1844-1855)", na temat Miechowa i jego kościoła czytamy:
"Jaksa herbu Gryf wracając z Palestyny z wyprawy krzyżowej, sprowadził do Polski z Jerozolimy zakonników reguły św. Augustyna Stróżów Grobu Chrystusowego (Canonici regulares custodes sancti Sepulcri), którym oddawszy 3 wsie, to jest Miechów, Zagórzyn i Komorów, wystawił dla nich kaplicę w Miechowie w r.1162. Wieś tę wyniosł później do rzędu miast Przemysław II ks. wielkopolski i krakowski, przywilejem z r. 1290 obdarzając ją zarazem prawem niemieckiem. Spory o tron krakowski jeszcze za życia Przemysława zaszłe, w których i XX. Bożogrobcy Miechowscy brali udział, po dwakroć stały się przyczyną ruiny miasta. Złupił je w r. 1294 Bolesław książę mazowiecki, a w 6 lat później Węgrowie popierający sprawę Łokietka. Przy tej ostatniej katastrofie zakonnicy z Miechowa ustąpić musieli, a ich klasztor w warownią zamieniony został. W kilka lat później Łokietek oddał Bożogrobcom klasztor i dobra, Miechów jednak pozbawił wolności wybierania rajców którą mu nadane dawniej prawo niemieckie zapewniało, powierzywszy ich mianowanie krakowskiemu wojewodzie".
Figury założycieli i dobrodziejów wielu klasztorów i kościołów na ziemi krakowskiej i sadomierskiej w kościele norbertanek na Zwierzyńcu w Krakowie - Iwo Odrowąż i Jaksa z domu Gryf. Fot. D. Kalina
Postacią najważniejszą dla tego miejsca był Jaksa z Miechowa, nazywany też Jaksą Gryfitą, osoba niezwykła. Wszystko wydaje się wskazywać na to, że był księciem połabskich Stodoran (dziś we wschodnich Niemczech). Jego przeciwnikiem był margrabia Albrecht Niedźwiedź, który przedstawiał go jako opiekuna pogaństwa na Połabiu. Książę Jaksa, aby zadać kłam tym pomówieniom, odbył pielgrzymkę do Jerozolimy, a z Miasta Boga sprowadził bożogrobców, których działalność i charakter należałoby kojarzyć z templariuszami. Bożogrobcy byli "konkurencją" dla przybyłych z Królestwa Jerozolimy joannitów, osadzonych w Zagości nad Nidą przez księcia Henryka Sandomierskiego z margrabią Albrechtem do Werben na czele.
Książę Jaksa fundując kościół w Miechowie miał zapewne przed oczami śmierć swego jedynego, umiłowanego syna, zaszłą ok. 1158 roku w niewoli na dworze cesarskim, gdzie przebywał jako gwarant pokoju (zresztą obok Kazimierza Sprawiedliwego). Niewykluczone, że ta wielka strata zadecydowała o podjęciu przez niego wielu fundacji pobożnych na rzecz Kościoła.
Świątynia w Miechowie miała być kopią Bazyliki w Jerozolimie, w której kryptach chowano królów i patriarchów jerozolimskich. Tutaj właśnie, w Miechowie, w siedzibie wspólnoty kanoników Grobu Pańskiego, najważniejszej swojej fundacji, książę połabski Jaksa, rycerz i pobożny pielgrzym, przyjęty do grona jerozolimskiego zakonu, zamierzał utworzyć swoje mauzoleum. Tu więc jest zapewne pochowany.
Fundacja miechowska nie była jedyną po nim pamiatką. W latach 1158-1162 ufundował także klasztor norbertanek na Zwierzyńcu w Krakowie, zapewne również klasztor norbertanek w Krzyżanowicach, a konwent sieciechowskich benedyktynów po królewsku uposażył.
Wnętrze Bazyliki Grobu Bożego w Miechowie. Fot. D. Kalina
Kościół w Miechowie jest gotycką trzynawową, trójprzęsłową bazyliką. W większej części mury jej pochodzą z przełomu XIV i XV wieku. Czytelne są fragmenty romańskie pochodzące z lat 30. XIII wieku - nawa główna zakończona jest od zachodu ścianą wykonaną z ciosów, a nad niszą ze średniowiecznym freskiem znajduje się okrągłe romańskie okno z wyrobionym w kamieniu czterolistnym przeźroczem. Jeżeli ściana ta pochodzi rzeczywiście z romańskiego kościoła, to za błędne należy uznać przekaz, że pierwotny kościół Jaksy stanął w miejscu Kaplicy Grobu.
Herb Bożogrobców
Obecna forma miechowskiej świątyni pochodzi z XVIII stulecia, kiedy otrzymała późnobarokowy wystrój po trzecim w jej historii wielkim pożarze. Przy południowej ścianie kościoła, w zachodnim narożniku, stoi czworokątna sześciokondygnacyjna wieża, ma ona charakterystyczny dla miechowskiego kościoła kulisty hełm.
W bryle zespołu klasztornego wyróżnia się również duży, barokowy, prostokątny w narysie budynek, stykający się rogiem z kościołem, nazywany "zamkiem generałów miechowskich". Na parterze znajduje się korytarz, z którego wchodzi się do dawnych komnat nakrytych sklepieniami krzyżowymi. Na wyższej kondygnacji jest kilka sal, z których jedna to słynna "sala gryfowa" z murowanym barokowym kominkiem z godłem bożogrobców i fundatora klasztoru Jaksy.
Kaplica Grobu Świętego w Miechowie. Fot. D. Kalina
Stróżowie Grobu Chrystusowego zwani są bożogrobcami. Noszą ubiór kanoników regularnych (to jest augustianów lub norbertanów), ale w kolorze czarnym. Na płaszczu, po lewej stronie, umieszczony jest czerwony podwójny krzyż. Przełożony tego zgromadzenia ma przywilej mianowania świeckich stróżów Grobu Chrystusowego. Ci mają prawo nosić podobny strój.
Grób Święty w Kaplicy Grobu w Miechowie, zbudowanej na ziemi przywiezionej z Góry Golgota w Jerozolimie. Jest to XVI. wieczna kopia Grobu Jezusa w Jerozolimie. Fot. D. Kalina
Najważniejszym elementem tutajszego kościoła, celem pielgrzymek, jest Kaplica Grobu Bożego zbudowana jako kopia Kaplicy Jerozolimskiej. Powstała w czasie przebudowy kościoła i klasztoru po pożarze w 1530 roku. W krypcie pod kaplicą spoczywa ks. S. Nakielski, autor słynnego działa zbierającego dzieje tutajszego klasztoru. W zachodniej ścianie kaplicy został wmurowany kamień, wyjęty z grobu Chrystusa w Jerozolimie.
Łoże śmiertelne Jezusa Chrystusa we wnętrzu Grobu Świętego. Fot. D. Kalina
W Wigilję 1997 roku biskup kielecki Kazimierz Ryczan erygował Kapitułę Kolegiacką przy Bazylice Mniejszej w Miechowie, wydając dekret następującej treści:
"Prastara świątynia Grobu Bożego w Miechowie swymi początkami sięga roku 1163. Znana jest w Europie jako Sanktuarium Bożego Grobu. Tu bowiem pobożny rycerz Jaksa złożył przywiezioną z Jerozolimy ziemię świętą. Zbudował świątynię i sprowadził zakonników zwanych Bożogrobcami. Do tego Sanktuarium przez wieki pielgrzymowali władcy i uczeni, aby oddać cześć Męce, Śmierci i chwalebnemu Zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa. Ojciec Święty Jan Paweł II, Pielgrzym do Bożego Grobu w Miechowie, w celu podkreśłenia znaczenia tego Sanktuarium dla życia religijnego w Polsce i w Kościele Kieleckim oraz większego ożywienia kultu Męki i Śmierci naszego Zbawiciela, w 1996 roku zdobił świątynię Grobu Bożęgo w Miechowie tytułem Bazyliki Mniejszej Dla ożywienia kultu Grobu Bożego przez bardziej uroczyste sprawowanie tu obrzędów liturgicznych, zgodnie z przepisami kan. 503-510 KPK, niniejszym ustanawiam: Kapitułę Kolegiacką przy Bazylice Mniejszej w Miechowie, która tym samym otrzymuje również tytuł Kolegiaty Miechowskiej. Miechowska Kapituła Kolegiacka kierować się będzie przepisami prawa powszechnego i partykularnego oraz Statutami zatwierdzonymi przez Pasterza Kościoła Kieleckiego. Polecając Bogu w modlitwie Miechowską Kapitułę Kolegiacką, wszystkim Kanonikom tej Kapituły z serca udzielam pasterskiego błogosławieństwa".
Dariusz Kalina
