Zabytkowe miasto królewskie Szydłów rozłożyło swe zabudowania na cyplu skalnym wyniesionym w obniżeniu terenowym, po wschodniej stronie zakola rzeczki Cieknącej (dopływu rzeki Wschodniej), przy drodze do Staszowa przez Chmielnik i Kurozwęki- Staszów, oraz do Nowej Słupi przez Łagów.

  Zabudowa miasta na Mapie Galicji Zachodniej (1804.). Fragment mapy z książki pt. Późnośredniowieczne zamki na terenie dawnego województwa sandomierskiego, wydanej przez ROBiDZ w Kielcach.

   Nie znamy okoliczności powstania Szydłowa - nie pozwala na to skromny zasób informacji źródłowych jak i zakres prac badawczych przeprowadzonych na terenie miasta. Wedle rozpowszechnianej legendy jego nazwa pochodzi od imienia miejscowego "zbója" Szydły. Skąd wzięło się przypuszczenie, że założyciel osady był wyjętym spod prawa człowiekiem - nie wiadomo dokładniej. Zapewne pierwotnie było ono związane z ludową opowieścią o którejś z szydłowskich jaskiń, i z czasem odniesione do najdawniejszej historii osady... Wiadomo, że w chwili lokacji na prawie średzkim w roku 1329 w miejscu obecnego miasta znajdowała się książęca osada Poszczyna oraz aż dziewięć funkcjonujących w jej otoczeniu karczm. Świadczyć to może o funkcjonowaniu we wczesnym średniowieczu w miejscu obecnego miasta miejsca targowego, obsługującego przebiegające nieopodal trakty handlowe.

 

 
Widok na mury zamkowe i jednocześnie miejskie -  od strony zachodniej. Fot. D. Kalina.

   Mury obronne wybudowano w XIV wieku, mierzą 1080 metrów i mają około 1,8 metra grubości. Kolejnym rozwiązaniem obronnym, utworzonym za panowania króla Kazimierza Wielkiego była fosa, usytuowana wzdłuż południowych murów, której szczątki pozostały do dziś. Mury zachowane są prawie w 60% długości. W latach 1967-1990 wyburzono zabudowę  przylegającą do muru południowego, uzupełniono ubytki murów i prowadzono  prace przy odtworzeniu fragmentu zwalonego w części północnej. Z pierwotnych trzech bram miejskich zachowała się tylko południowa zwana Bramą Krakowską. Wzniesiona została w XIV w., rozbudowana w XVI w., i nadbudowana po 1565 r. attyką renesansową ze strzelnicami i kolistymi wieżyczkami.

Widok na dolinę rzeki Ciekącej. Tędy w średniowieczu prowadziła droga główna na zamek i do miasta. Tu także znajdowała się fabryka prochu działająca w XVI w. Fot. D. Kalina.

   Zabudowa pierzei rynkowych jest kalenicowa - domy są parterowe, murowane, pochodzą z drugiej połowy XIX wieku. Wydaje się, że przed 1914 r. zabudowa była drewniana podcieniowa, podobnie jak w sąsiednim miasteczku Kurozwęki Zniszczenia podczas drugiej wojny światowej sięgnęły 70 % zabudowy. Odbudowana po wojnie dość swobodnie pierzeja wschodnia ma jedną kondygnację z rozczłonkowanym dachami, co dawać ma skojarzenie z wąskimi średniowiecznymi działkami. Część rynku północna odtworzona na większej części długości jako dwukondygnacyjna wyższa, o skromnym wystroju i detalu; pierzeja południowa zachowała postać zabudowy małomiasteczkowej sprzed wojny; Część zachodnia zabudowy rynku mieści m.in. budynek urzędu gminy. Na środku rynku znajduje się budynek przypominający ratusz - niestety, jest to budowla wzniesiona  w latach 50. XX w.

Zabudowa rynku w Szydłowie po dokonanej odbudowie w 1946 r. Fot. D. Kalina.

   Na terenie dzisiejszego Szydłowa wzmiankowany jest w XIII w. dwór książęcy, zaś w 1329 roku dwór wójta. Zapewne dopiero król Kazimierz Wielki wzniósł w Szydłowie zamek królewski. Stanowi on najstarszą część założenia zamkowego - obecnie jego resztki znajdują się w murach sali gimnastycznej szkoły. Dziedziniec zamkowy jest bardzo rozległy jak na zamek średniowieczny - ma on ponad 7000 metrów kwadratowych powierzchni.

Zamek w Szydłowie w XIV wieku. Rekonstrukcja wykonana przez prof. J. Salma, obrazek pochodzi z książki, pt. Leksykon zamków, pod red. J. Salma, L. Kajzera i S. Kołodziejskiego.

   Następca króla Kazimierza, Ludwik Węgierski na terenie zamku wzniósł dwie cylindryczne wieże stojące obok siebie w miejscu obecnego skarbczyka - tędy wówczas poprowadzony był dojazd do zamku. Do  murów obwodowych od zachodu wzniesiony został budynek główny zamku - czyli pałac, albo Dom Wielki. - Zachowany jest w formie tzw. „trwałej ruiny", nazywany powszechnie niesłusznie „salą rycerską". Jego mury zwieńczone są kamiennym krenelażem attyki, co sugeruje że za nim znajdował się dach tzw. pogrążony. Niestety - jest do rekonstrukcja po 1946.  Do ściany południowej dostawiony był ryzalit, w której mieściła się królewska kaplica.

 

Budynek Domu Wielkiego na zamku w Szydłowie. Fot. Archiwum BKS.

   

Detale wystroju Domu Wielkiego. Fot. D. Kalina.

    Kolejną perłą architektury gotyckiej na terenie miasta jest kościół parafialny. Jego początki sięgają zapewne końca XIII w. lub pocz. XIV w. Jako murowany Dom Boży wzniósł go Kazimierz Wielki. Wezwanie kościoła - św. Władysław - wskazuje na imię ojca jego - króla Polski Władysława Łokietka, który szczególniej umiłował Szydłów.

Kościół parafialny pw. św. Władysława. Fot. archwium BKS.

  Kazimierzowi Wielkiemu zaliczyć trzeba budowę parafialnego kościoła pw. św. Władysława ok. 1355 r. Jest to budowla gotycka, murowana z cegły z kamiennymi elementami; ma korpus dwunawowy ze sklepieniem wspartych na dwóch filarach. Całość przykryta jest wysokim dachem pokrytym gontem z sygnaturka barokową. W prezbiterium znajduje się ołtarz główny, późnorenesansowy z początków XVII wieku z obrazem Matki Boskiej Różańcowej. Wzdłuż nawy, od strony północnej dobudowana jest kaplica zw. Babińcem. Gotycki portal główny zawiera wewnątrz mniejszy, renesansowy z drzwiami o gotyckich okuciach. Kościół był  ostatnio restaurowany w latach 40. i 70. XX w. oraz ostatnio.

Kościół św. Władysława  po pracach konserwatorskich prowadzonych w latach ostatnich przez Grzegorza Wiatra. Fot. D. Kalina.

 

   Niezwykle ciekawy jest również budynek szydłowskiej synagogi. Jest to budynek gotycko-renesansowy, murowany, z drewnianą częścią z początku XVI w.  Wzniesiony na planie  czworoboku, oskarpowany, nakryty "pogrążonym" dachem z attyką. Zgodnie z zasadami wznoszenia bożnic żydowskich, podłoga sali mężczyzn jest pogrożona w stosunku do poziomu gruntu "Z głębokości do Ciebie wołam Panie" - czytamy w Księdze Psalmów. W sali tej jest zachowana późnorenesansowa dekoracja stiukową Aron Hakodesz, czyli " święta arka" -  ארון הקודש, w języku herbrajskim. Jest to  szafa ołtarzowa służąca do przechowywania rodału z tekstem Tory. Obecnie w sali tej znajduje się tu ładna kolekcja "judaików", zaś obiekt pełni funkcję Gminnego Ośrodka Kultury.

Szydłowska bożnica. Fot. D. Kalina.

   Niedawno zabytki Szydłowa poddane został gruntownej konserwacji - nowe oblicze otrzymały: kościół parafialny, kościół Trójcy Świętej, mury miejskie, Brama Krakowska oraz płyta rynku. Pomimo tego, że miasto wygląda imponująco, pozostały jeszcze do remontu - zamek królewski i bożnica, Aby sprawdzić jak się prezentują one w rzeczywistości - należy osobiście sprawdzić - korzytstajac z nieustannego zaproszenia ze strony władz gminy Szydłów i jej mieszkańców. Zapraszamy!.

 

Dariusz Kalina