Pińczów - średniowieczne miasto rycerskie, założone zostało przez biskupa krakowskiego, Zbigniewa Oleśnickiego herbu Dębno. Położone nad meandrami Nidy, jest od ponad 600 lat ważnym centrum gospodarczym i kulturalnym Ponidzia. Wspomniany biskup ufundował w Pińczowie najpiękniejszy w XV-wiecznej Polsce zamek, którego bryła dominowała w panoramie miasta nieprzerwanie aż do XIX wieku. W stuleciach XVI i XVII mieszkający tu ludzie wytworzyli wzór społeczeństwa kierującego się zasadami tolerancji i zgodnego współżycia ze sobą. Atmosferę, w której swobodnie rozwijać się mógł humanizm i wolnomyślicielstwo, stworzył bez wątpienia Mikołaj Oleśnicki, wyznawca wykładu religijnych nauk Jana Kalwina. Z kolei za czasów katolickiego biskupa, Piotra Myszkowskiego, Pińczów zasłynął jako ośrodek artystycznego kamieniarstwa i rzeźby - obok ośrodków w Gdańsku, Krakowie czy w Chęcinach. - Echa tego wielkiego pobudzenia ludzkiego ducha można odczytać w wystroju miejscowych kościołów, zachowanych dokumentach oraz w atmosferze starej zabudowy Pińczowa, uroczo wpisanej w przepiękny pejzaż...
Biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki herbu Dębno, założyciel miasta Pińczów, według obrazu Jana Matejki. Obrazek pochodzi z Wikipedii
Około 1424 roku biskup krakowski i kanclerz Królestwa Polskiego, Zbigniew Oleśnicki wioskę Piandziczów ze starym zamkiem wraz z innymi osadami zakupił dla brata swego Jana Głowacza, marszałka wielkiego koronnego, zamierzając utworzyć w Pińczowie główną siedzibę swego rodu (Jan Głowacz jest pochowany w kościele na Świętym Krzyżu - obecnie już bez nagrobka). W starym dokumencie czytamy: "Król polski, Władysław Jagiełło wynagradzając zasługi Jana Głowacza z Oleśnicy, kasztelana żarnowskiego i ojca jego Jana, sędziego ziemi krakowskiej, oddane przy obronie ziemi litewskiej i zamków wileńskich, wieś jego Pyandziczow, o której powiadali, że za poprzednich królów była lokowana jako miasto wraz z przyległymi wsiami Kopernią i Wierciszowem i innymi przenosi na prawo magdeburskie". Miasto stanęło na starej, ruchliwej przeprawie przez Nidę drogi do Wiślicy. Rozwój miasta zapewniać miał ośmiodniowy jarmark doroczny w niedzielę po Trójcy Świętej i targ cotygodniowy odbywany w czwartki. W XV i XVI wieku miasto rozwijało się doskonale, czerpiąc wielkie zyski z handlu, rzemiosła - ale nie bez znaczenia była hodowla miejscowego bydła oraz koni, jak i prowadzone przez mieszczan rolnictwo.
Pieczęć Zbigniewa Oleśnickiego z herbem Dębno. Obrazek pochodzi z Wikipedii
Niebawem, w roku 1430, możny ten pan ufundował w mieście kościół parafialny pw. św. Jana, a w roku potem zdecydował się na fundację kolegium kanoników, dzięki czemu kościół pińczowski nabrał wielkiego znaczenia w regionie - stać się miał kolegiatą. Pierwotny zamysł fundatora uległ jednak zmianie - do tegoż kościoła dobudowano klasztor, w którym (w 1436 roku) osadzono zakon paulinów. Bracia zakonni w roku 1449 otrzymali na własność kościół parafialny warz uposażeniem w Wierciszowie. Pierwszym przeorem klasztoru został Mikołaj z Borzynowa, którym nieopodal klasztoru założył sady i winnice - widoczne na mapie z lat 20. XIX w. - dziś wpisane do rejestru zabytków województwa świętokrzyskiego.
Plan miasta Pińczów na mapie Potockiego z lat 20. XIX w. Mapa w zbiorach Archiwum Państwowego w Kielcach
Pińczowski zamek ukończony został po 30 latach budowy, a pochłonął astronomiczne sumy - wydane w dużej mierze na jego ozdobę w postaci niezwykle smacznej artystycznie kamieniarki. Żyjący w połowie XV wieku nasz dziejopis Jan Długosz zaliczył go do najokazalszych i najpiękniejszych w całym Królestwie Polskim.
Widok na zamek w Pińczowie, rysunek z 1655 r., wydany przez Samuela Puffendorf'a w dziele "De rebus a Carlo Gustavo gesitis" w Norymberdze w 1696 r.
Rekonstrukcja zamku gotyckiego górnego. Makieta w pińczowskim muzeum. Fot. archiwum
Pozostałości zamku pińczowskiego w archeologicznej odsłonie. Fot. D. Kalina
Kościólowi w Pińczowie wiele uwagi poświęcił Jan Długosz. W jego Dziejach Polski czytamy, że ...Zbigniew Oleśnicki kardynał za zgodą swego brata Jana Głowacza wojewody sandomierskiego, zamienił w 1436 r. kościół parafialny pw. św. Jana Ewangelisty w mieście Pińczowie, wymurowany przez siebie, na kościół zakonny klasztoru św. Pawła i teraz wyznacza mu uposażenie kościołów parafialnych św. Jana w Pińczowie i Panny Marii w Wierciszowie, wcielając je do klasztoru, mianowicie dziesięcinę snopową z pół folwarku Jana Oleśnickiego wojewody sandomierskiego w Koperni, 3 łąki - jedną koło rzeki Nidy, koło miejsca zwanego Bystrzec, drugą zwaną Smyodochowy i trzecią koło łąki wójta, staw koło łaźni w Pińczowie, ogród nad Nidą, dziesięcinę snopową "castri et civitatis" (z pół należących do właściciela zamku oraz z pól miejskich) w Pińczowie, dziesięcinę snopową z wszystkich ról w Wierciszowie, z ról sołtysa we wsi Kowala, z niektórych pól leżących przy drodze w kierunku Wiślicy w Marzęcinie, z ról folwarcznych Jana Oleśnickiego wojewody sandomierskiego w Brześciu, z folwarku tegoż wojewody w Podłężu. Ponadto klasztor otrzymuje 2 łany w Wierciszowie koło drogi "versus montem" (koło góry), staw koło Wierciszowa, 2 łąki koło Wierciszowa, które dotąd należały do kościoła w Wierciszowie, dziesięciny snopowe ze stołu biskupiego, mianowicie ze wszystkich ról z wyjątkiem ról prepozyta norbertańskiego w Krzyżanowicach, z ról kmiecych i sołtysich w Wełeczu, wyjąwszy folwark królewski, z ról kmiecych w Koperni, Kowali i Pasturce, nawet wówczas gdyby role kmiece zostały zmienione na folwarki. Dają też obaj bracia klasztorowi swoją wieś dziedziczną Podłęże".
Pierwotna świątynia zbudowana została w stylu gotyckim z ciosów kamiennych, słynnego miejscowego "pińczaka". W roku 1642 został on gruntownie przebudowany na kościół bazylikowy w stylu manierystyczno-barokowym (konsekracja miała miejsce 26 listopada W 1656 r.). Jest to budowla trójnawowa, wzniesiona na planie czworoboku, nawa główna ma cztery przęsła, prezbiterium, węższe i niższe jest dwuprzęsłowe i zamknięte jest półkolistą apsydą. Do boku północnego nawy dobudowano w drugiej połowie XVII stulecia Kaplicę Aniołów nakrytą kopułą. W ten sposób ukształtowała się charakterystyczna bryła świątyni. Ściana zachodnia ozdobiona została wyniosłym barokowym szczytem. Zachowane gotyckie, późnorenesansowe i wczesnorenesansowe portale dokumentują zaistniałe w budowli zmiany.
Kościół i klasztor popauliński w Pińczowie. Fot. D. Kalina
Wnętrze klościoła utrzymane jest w duchu baroku z bogatymi dekoracjami malarskimi i sztukatorskimi. Ołtarz główny zdobiony złoconymi kolumnami korynckimi, a na ich szczytach umieszczone zostały figury św. Piotra, św. Pawła oraz aniołów. Prezbiterium zdobią piękne rzeźbione stalle - czyli ozdobne ławy przeznaczone dla braci zakonnych.
Wnętrze kościoła poklasztornego oo. paulinów. Fot. D. Kalina
Architekturę zespołu klasztornego znakomicie akcentuje wolnostojąca dzwonnica pochodząca z lat 1685-1691 z charakterystycznym, barokowym hełmem. Sam budynek klasztorny jest wczesnobarokowy, choć w swoich zrębach pochodzi z pierwszej połowy XV stulecia. Budowla jest czteroskrzydłowa z krużgankowym wirydarzem. W większości pomieszczeń zachowały się sklepienia kolebkowo-krzyżowe lub kolebkowe z lunetami. Obecnie w budynku swoją siedzibę ma Muzeum Regionalne i samorządowe centrum kultury.
W Pińczowie znajduje się drugi jeszcze zespól klasztorny, który aktualnie należy do oo. reformatów. Jest to świątynia parafialna w Pińczowie pw. Nawiedzenia NMP pochodząca z 1587 roku. Niezwykłe są jej dzieje - w roku 1605 została przekazana reformatom, ale już w 1610 r. bracia zakonni opuścili jej mury. W pierwszej ćwierci XVII w. wzniesiono po bokach kościoła dwie kaplice kopułowe, w której chowani byli przedstawiciele okolicznej szlachty, jednak już w 1647 roku kościół został opuszczony przez zakonników, którzy zdecydowali się powrócić dopiero po 1683 roku. Obecnie kościół posiada jedną wydłużoną, pięcioprzęsłową nawę i jednoprzęsłowe prezbiterium zamknięte półkoliście.
Klasztor oo. reformatów. Fot. D. Kalina
Wystrój kościoła jest barokowy. Najcenniejszym zabytkiem w kościele są obraz Matki Boskiej Mirowskiej z Dzieciątkiem, sprowadzony do Pińczowa na początku XVII wieku, barokowa ambona z końca XVII wieku oraz organy pochodzące z XVIII wieku.
Obraz słynący łaskami Matki Boskiej Mirowskiej. Fot. D. Kalina
Najbardziej dziś znanym elementem krajobrazu okolic miasta Pińczów jest stojąca na sąsiednim względem Wzgórza Zamkowego naturalnym wzniesieniu, Kaplica św. Anny. Jest ona wzniesiona ok. 1600 roku z ciosów białego kamienia (tzw. "pińczaka"), autorstwa najwybitniejszego spośród wszystkich artystów Pińczowa, architekta i rzeźbiarza - Santi Gucciego. Bryłę jej stanowią dwa połączone ze sobą sześciany, oba przykryte kopułami z latarniami, z których mniejszy stanowi kruchtę, zaś większy "nawę". Wzniesiona z fundacji Zygmunta Myszkowskiego, jest pierwszą na terenie Polski wolnostojącą kaplicą kopułową. Utrzymana jest w stylu manierystyczno-renesansowym - nowym, modnym wówczas stylu architektonicznym. W jej najbliższym otoczeniu wzniesione zostały ziemne umocnienia w postaci bastionu, skąd umieszczona artyleria mogła skutecznie bronić drogi dojazdowej do Pińczowa od strony północnej oraz przebiegającej pod miastem przeprawy przez Nidę. Obok kaplicy stoją dziś kamienne figury pochodzące z 1 poł. XIX w: św. Pawła, św. Tekli oraz św. Michała.
Kaplica św. Anny, Fot. archwium
U stóp wzgórza zamkowego w latach 1773-1784 zbudowany został pałac, jak się przypuszcza według projektu Franciszka Naxa dla Ferdynanda Wielopolskiego. Powodem budowy nowej rezydencji protektorów miasta był zły stan dotychczasowej ich siedziby w Pińczowie - pińczowskiego zamku. Pałac utrzymany jest w stylu klasycystycznym. Budynek jest jednopiętrowy z pseudo ryzalitem od przodu i bocznym skrzydłem od strony ogrodu. Na fasadzie budynku umieszczony jest ganek z tympanonem, który ozdobiony jest kartuszem z herbem Wielopolskich. Pałac otoczony jest parkiem utrzymanym w stylu późnobarokowym, założonym na pozostałościach ogrodu z XVI wieku. Otacza go ogrodzenie kamienne z 1780 r. z basztą ogrodową wzniesioną z kamienia w 1600 roku, autorstwa Santi Gucciego.
Pińczów na starej fotografii. Obrazki pochodzą z Wikipedii
Zabudowa mieszczańska pochodzi w chwili obecnej głównie z XIX i XX wieku. Największe jej skupiska zachowały się przy ulicach: Grodziskowej, Górnej, Batalionów Chłopskich, Bednarskiej i Klasztornej. Wyróżnia się tzw. Dom na Mirowie, czyli już na terenie nowego miasta, lokowanego obok miasta Pińczów. Jest to renesansowa kamienica, pochodząca z lat ok. 1550-1555, wzniesiona w południowo-wschodnim narożniku mirowskiego rynku. Budowla jest parterowa, nakryta stromym dachem. W jej wnętrzu znajduje się obszerna sień i trzy inne lokalności - jedno z nich, narożne, ma sklepienie kolebkowo-krzyżowe, a uwagę zasługują również obszerne, sklepione piwnice. Według tradycji, w XVI w. w tejże kamienicy mieściła się drukarnia ariańska.
W zabudowie obecnego miasta zachowała się w dobrym stanie synagoga żydowska, czyli inaczej dom modlitwy dla wyznawców judaizmu (a nie świątynia - gdyż Żydzi mają tylko jedną świątynię - w Jerozolimie!), zamieszkujących Pińczów, Mirów, jak i okolicę. Jest to budowla murowana, piętrowa, podparta w narożach szkarpami. Zachowała się niemal bez zmian od czasu swego powstania, to jest od przełomu XVI i XVII stulecia. Wnętrze podzielone jest na trzy pomieszczenia, z których największym jest sala modlitw (męska) ze sklepieniem kolebkowym z lunetami, oraz przedsionek i babiniec. Na uwagę zasługuje wystrój architektoniczny - w tym portal znajdujący się pomiędzy przedsionkiem a salą modlitw, kamienna skarbona z początku XVII w., oraz fragmenty odkutej w kamieniu szafy na rodały, czyli Aron Hakodesz (z języka hebrajeskiego: ארון הקודש), inaczej "święta arka", najważniejszy element wyposażenia synagogi umieszczony na osi ściany skierowanej w stronę Jerozolimy - tak jak katolickie kościoły orientowane.
Pińczowska synagoga - na starej pocztówce i po remoncie. Fot. archiwum
Dariusz Kalina
