Miasto Końskie usytuowane są w regionie Wzgórz Opoczyńskich, nad rzeczką Czystą (inaczej Końską Wodą), dopływem rzeki Drzewiczki, przy dawnym trakcie prowadzącym z Rusi do Żarnowa i dalej do Wielkiej Polski.
Na terenie miasta, w jego wschodniej części, znajduje się jedno z najciekawszych stanowisk archeologicznych na terenie województwie świętokrzyskiego. Jest to cmentarzysko z drugiej połowy XI wieku, obejmujące 171 grobów szkieletowych, z czego 112 jest tzw. typu mazowieckiego; było ono użytkowane do początku XII stulecia. Podczas prac badawczych natrafiono na licznie artefakty w postaci broni, ozdób ubioru, jak również przedmiotów codziennego użytku, jak naczynia gliniane, wiaderka drewniane z okuciami, noże, krzesiwa i osełki.
Nadanie ziemskie okolic Końskich na rzecz rycerskiego rodu Odrowążów miało miejsce w końcu XI wieku, za panowania księcia Władysława Hermana lub na początku XII stulecia za księcia Bolesława Krzywoustego. Obdarowanym tym był Prandota Stary, małopolski możnowładca, protoplasta rodu Odrowążów, co mogło mieć jakiś związek z donacjami dla biskupstwa krakowskiego okolic Kielc, jak to określił profesor Karol Potkański, „...przytykały one do tego pierścienia od południa i stanowiły jakby drugą, wewnętrzną, spójną z nim obrączkę".
Z tej rodziny pochodzi jeden z najwybitniejszych przedstawicieli - Iwo Odrowąż (ok. 1180-1229). Urodził się około 1160 jako syn Saula Odrowąża z Końskich, a czasy swego dzieciństwa spędził w Odrowążu (obecnie gmina Stąporków). Był kanclerzem księcia sandomierskiego Leszka Białego (1206-1218), biskupem krakowskim (od 1218 r.). W latach 1220-1224 jako biskup krakowski, wybudował w rodowej wsi Końskie kościół pw. św. Mikołaja i ustanowił parafię, zaś w 1229 roku ufundował kościół w biskupich Daleszycach.
W roku 1223 dzięki jego staraniom zaprowadzony został zakon dominikanów w Krakowie, z pierwszym polskim zakonnikiem Jackiem Odrowążem, swoim bliskim krewnym (uznanym w 1594 roku świętym Kościoła). We wsi rodowej Imbramowice pod Krakowem ufundował klasztor premostrateński, gdzie jego siostra została pierwszą przeoryszą. Jako biskup brał udział w uposażeniu klasztoru norbertanek w Busku (ród Odrowąż posiadał dobra Szaniec i Zwierzyniec, z których wywodził się Mikołaj Sieciesławowicz, dziedzic wsi Chęciny). Był fundatorem wielu innych instytucji kościelnych, z pewnością jest pierwszym odnotowanym intelektualistą polskim - posiadał najstarszą w Polsce (nam znaną), prywatną bibliotekę obejmującą aż 32 kodeksy! Zmarł we Włoszech, jego zwłoki zostały przywiezione do Polski przez przeora dominikanów Wincentego z Kielczy (lub jak to wolą Kielczanie: Wincentego z Kielc) i pochowane w kościele dominikańskim Świętej Trójcy w Krakowie. Jego pamięć jest czczona jako błogosławiony Kościoła.
Nagrobek błogosławionego Iwo Odrowąża z Końskich w kościele pw. Świętej Trójcy przy klasztorze dominikanów w Krakowie (którego był fundatorem). Fot. D. Kalina.
Zespół kościoła parafialnego pw. św. Mikołaja znajduje się przy rynku w Końskich. Obecny, w miejscu pierwotnego wybudowany został w latach 1492-1520, a następnie przebudowany w XIX i w XX wieku. Oprócz kościoła w skład zespołu wchodzi cmenatrz przykościelny z ogrodzeniem i bramkami oraz plebania.
Wezwanie kościoła (święty Mikołaj) potwierdza wczesną, średniowieczną metrykę parafii. O pierwszym kościele w Końskich wiadomo niewiele, późnogotycka budowla zachowana obecnie wybudowana została z regularnych ciosów piaskowca. Prezbiterium nakryte zostało sklepieniem gwiaździstym, zaś nawa przykryta drewnianym stropem. Ta niewielka świątynia została w latach 1902-1903 powiększona przez architekta Wacława Popławskiego. Dobudowano wówczas od zachodu dwa przęsła nawy, wzniesiono wyniosłą wieżę kościelną oraz wystawiono schodkowo-sterczynowe szczyty nad nawą i prezbiterium.
Kościół pw. św. Mikołaja i św. Wojciecha w Końskich. Fot. R. Kamiński.
W wydanym przez Narodowy Instytut Dziedzictwa w 2010 r. dziele Kazimierza Stroczyńskiego (bez mała pierwszego polskiego "ministra dziedzictwa narodowego"), noszącym tytuł "Opisy zabytków starożytności w gubernii radomskiej przez Delegacyą wysłaną z polecenia Rady Administracyjnéj Królestwa w latach 1844 i 1846 zebrane, rysunkami w dwóch osobnych atlasach zawartemi objaśnione 1850", czytamy (z zachowaniem oryginalnej pisowni):
"Municypalne przywileje otrzymało dopiero w roku 1748 za dziedzictwa Jana Małachowskiego Kanclerza Wielkiego koronnego. Przecięż osada sama nierównie jest dawniéjszą, i należała przez czas długi do rodziny Odrowążów, którzy od jéj nazwiska w 16m wieku Koneckiemi się pisali. Starożytny kościoł tutejszy z kamienia ciosowego pod wezwaniem Sgo Mikołaja wedle miejscowych podań i napisu nad bocznemi drzwiami, zamieszczonego, miał być w roku 1120 na miéjscu dawniéjszego wzniesionym. {Atlas II. Tab. 13.} Murów jego atoli nie można daléj jak do końca 12 stulecia od nosić, a gdy i erekcya jego sięga dopiero czasów Iwona Odrowąża Biskupa Krakowskiego, który tą dyecezyą od {s.298} r. 1218 do 1229 zarządzał, zdaje się więc, że temu biskupowi jeśli nie założenie swoje, to przynajmniéj przebudowanie jest winien. Kościoł ten tak jak i inne Iwanowskie świątynie stawiany jest w same kąty proste z gładko obrabianego ciosowego kamienia, pokryty dachem goncianym, dosyć ostrym, nad którym mała znajduje się sygnaturka. Nad wchodowemi drzwiami napis literami starożytnemi wypukło na kamieniu wyrobiony :
Ecclesia sancti Nicolai de novo restaurata An. Dm. 1120"
"Ponieważ przedostatnia liczba jest niezwykłego kształtu, trudno zaręczyć czyli ją za dwójkę czy też za piątkę odwróconą, a nawet siódemkę brać należy. Napis ten ze względu na oryginalny kształt liter jest wielce ciekawym krajowéj epigrafiki zabytkiem. Wewnątrz kościoł nie jest sklepionym, ale drewnianém tylko opatrzony sufitowaniem, które późniéjszych już czasów jest dziełem. Znajdują się w nim dwa grobowce dosyć odznaczające się. Pierwszy Hieronima Konieckiego zmarłego dnia 28 kwietnia 1564 r. z kamienia wyrobiony wystawia całego rycerza w zbroi nad nim na piramidzie herb rodziny Odrowąż i napis. Drugi nagrobek murowany, wzniesiony jest dla założyciela miasta Jana Małachowskiego Kanclerza Wielkiego koronnego zmarłego tamże dnia 25 Czerwca 1762, z białem popiersiem na tle czarném i dwiema po boku allegorycznemi figurami sprawiedliwości i mocy".
Nagrobek Hieronima Koneckiego herbu Odrowąż z 1564 r. w koneckim kościele. Fot. R. Kamiński.
W tomie poświęconym komentarzom do tego rzadkiego w Kielcach dzieła (trzy tomy związane z zabytkami z terenu województwa sandomierskiego można zamówić w Narodowym Instytucie Dziedzictwa w siedzibie przy ulicy Kopernika w Warszawie), czytamy:
"Stronczyński zwrócił uwagę na romański tympanon, który wmontowano wtórnie w elewację południową gotyckiej nawy, umieszczając poniżej fałszywą inskrypcję, będącą raczej wynikiem błędu kamieniarza. Stąd autor Opisów podał datę 1120, choć prawidłowo powinien być rok 1520. Wspomniany napis zostal przerysowany i zamieszczony na marginesie s. 298 w Opisach. Warto tu wspomnieć jeszcze o dwóch dużych blokach piaskowca dekorowanych maswerkowym arkadkowaniem, pod którym umieszczona została gotycka inskrypcja z herbami Rawicz i Odrowąż. Są one wmurowane we wschodnią i południową elewację wieży. Wymienione przez Stronczyńskiego nagrobki: renesansowy Hieronima Koneckiego oraz późnobarokowe epitafium Jana Małachowskiego znajdują się na ścianach prezbiterium".
Od rodziny Koneckich, dobra koneckie przeszły do Bębnowskich herbu Odrowąż, a ci z kolei sprzedali je Rafałowi Małachowskiemum, kasztelanowi spicimierskiemu i sieradzkiemu. Majątek przejął syn Stanisałw, a następnie otrzymał go Jan Małachowski. Był on najpierw stolnikiem wielkim koronnym (1734 r.), następnie podkanclerzym wielkim koronnym (w 1735 r.), kanclerzem wielkim koronnym (od 1746 r.), był również starostą: opoczyńskim, ostrołęckim, grodeckim oraz krzeczowskim. Znany jako gorliwy stronnik Augusta III, króla Polski, od którego w 1736 roku otrzymał Order Orła Białego. Ożeniony został z Izabelą z Humięckich (siostrą matki Franciszki Krasińskiej z Maleszowej), z którą miał pięć córek: Annę, Katarzynę, Mariannę, Eleonorę, Helenę oraz czterech synów: Mikołaja, Stanisława, Jacka i Antoniego.
Układ miasta lokacyjnego utrwalił elementy przedlokacyjnej osady targowej, zachowane do dnia dzisiejszego. Dawna "owalnica" , czyli miejsce, na którym dokonanowana była wymiana handlowa, w nowym układzie przestrzennym stał się wydłużonym, prostokątnym rynkiem z wychodzącymi z niego ośmioma ulicami.
Okolice miasta Końskie na Mapie WIG z 1933 r., Wojskowy Instytut Geograficzny.
Kanclerz posiadał własną rezydencję w Białaczowie, w której stale rezydował, ale postanowił również w Końskich wznieść rodową siedzibę na terenie dawnej rezydencji, pamiętającej jeszcze odrowąskich dziedziców. Wciąż jednak zajęty polityką i gospodarką zwlekał z wyburzeniem starego dworu w Końskich, wokół którego realizował prace budowlane przy skrzydłach bocznych. W ten sposób powstał zespół pałacowy w Końskich pozbawiony dziś korpusu głównego; natomiast otoczeniem rezydencji i parkiem zajęła się jego małżonka.
Projekt pałacu w Końskich. Widoczny niezrealizowany budynek główny. Obrazek pochodzi ze strony: www. fotopolska.eu/13681,foto.html
Zespół pałacowo-parkowy wybudowany przez kanclerza wielkiego koronnego Jana Małachowskiego, zachował się do chwili obecnej. W XIX wieku pewne zmiany w jego architekturze zostały poczynione przez rodzinę Tarnowskich, nowych wlaścicieli Końskich. W skład zespołu wchodzi wciąz jeszcze piękny, rozległy park. porządkowanej zieleni towarzyszą stylizowane budowle - oranżeria egipska, świątynia grecka, dwa skrzydła pałacowe, glorietta, altana ogrodowa, ogrodzenie z "basztami" i kapliczka (reszta). Obecnie w budynkach znalazły swoje locum władze miasta i gminy powiatu, dom kultury i biblioteka publiczna.
Zespół pałacowy w Końskich. Fot. R. Kamiński, Z. Masternak.
Oranżeria egipska. Fot. archwium BKS.
Stare zdjęcia związane z zespołem pałacowym w Końskich można znaleść na stronie: http://fotopolska.eu/Konskie/b4526,Palac_Tarnowskich.html. Odwiedzającym i turystom polecamy uwadze zabytki położone w okolicy miasta, a przy planowaniu wycieczek internetowe strony - miasta i gminy: http://www.umkonskie.pl/; powiatu koneckiego: http://powiat.konskie.pl/. W mieście działa również oddział PTTK: http://www.pttkkonskie.pl/
Wszystkie walory, zarówno historyczne, jak również architektoniczne i urbanistyczne, sprawiły, że w Końskich postanowiono utworzyć specjalną strefę ochrony miejscowego dziedzictwa narodowego - w postacji Parku Kultury Miasta Końskie (obecnie nie funkcjonuje on w pełni).
Autor tekstu: D. Kalina
