Jak przyjmuje się w najnowszej literaturze naukowej dotyczącej najważniejszego kościoła w Kielcach, pierwszym kościołem "kieleckim" była kaplica na szczycie Góry Grodowej w Tumlinie. Po stosunkowo krótkotrwałej działalności parafia przeniesiona została w obecne miejsce - na Wzgórze Zamkowe (280 m n.p.m.).
Kielecka "matka kościołów", kościół parafialny pw. NMP wraz z otaczającym ją terenem i zabudową - w zimowej szacie. Fot. R. Mirowski.
Wedle przekazu Jana Długosza ("Kronika") w roku 1171 r. ...krakowski biskup Gedeon, chcąc cześć Boga prawdziwego w diecezji swojej rozszerzyć, w rozległych podówczas i od ludzi niezamieszkałych lasach zbudował miasto Kielce a w niem kościół z ciosowego kamienia wytworny i ozdobny wystawił i cztery dostojeństwa duchowne, jako to: probostwo, dekanat, kustodję i scholasterję, nadto sześć prebend i dziesięciu wikarjuszów przy tym kościele ustanowił, wyznaczywszy dla rzeczonych godności, prebend i wikarjuszów, za porozumieniem się z kapitułą krakowską, stosowny posag w dziesięcinach i innych dochodach z dóbr stołowych biskupich. Przyczem zalecił, aby w tymże kościele kieleckim godziny kapłańskie na cześć Przenajchwalebniejszej Matki naszej Dziewicy Marji we dnie i w nocy odmawiano. Szczęśliwy to był pasterz rzadkiej a przedziwnej pobożności; bo któżby temu zaprzeczył? Gdy pamiątkę po sobie zostawił kościół, w którym misterstwo budowy przewyższa budowlany wątek (in qua materiam superat opus) i chwalebne uposażenie kościoła, za które życia wiecznego dostąpił. Jednocześnie Getko ustanawia cztery prelatury i sześć prebend a podobno Kadłubek 10 wikarjuszów.
Renesansowy grobowiec Elżbiety z Krzyckich Zebrzydowskiej; obok: nagrobek z portretem ks. Macieja Obłamkiewicza, wielkiego dobrodzieja kieleckiego kościoła. Fot. D. Kalina.
Wiadomo nam z badań architektonicznych, jakie prowadzone były we wnętrzu świątyni w ubiegłym stuleciu, że była to najmniejsza kolegiata w Małopolsce, która w całości zmieściłaby się wewnątrz obecnego prezbiterium. Do fasady głównej dostawione miała dwie wieże, które dotrwały do czasów przedłużenia nawy w kierunku zachodnim. Wówczas to materiał rozbiórkowy w postaci kamiennych ciosów ze starymi znakami kamieniarskimi wykorzystano do wniesienia nowego kościoła (co obserwować można we wschodniej części kościoła), romańskiej kolegiaty ufundowanej przez biskupa Gedeona (Gedki) z rodu Gryfitów w 1171 r. (głównego fundatora klasztoru w Jędrzejowie). Fundację Gedki otoczył opieką jego krewny - Wincenty zwany Kadłubkiem - biskup krakowski (1208-1218), w 1223 r. zaliczony w poczet Błogosławionych Kościoła.
Wnętrze katedry kieleckiej. Fot. archiwum BKS.
Wszyscy ci "urzędnicy" kościelni posiadali własny dom z towarzyszącą zabudową gospodarczą oraz odpowiednie uposażenie. Zatem na szczycie wzgórza dominującego nad najbliższą okolicą, stanęły: kościół z otaczającym go cmentarzem przykościelnym oraz zabudowania prałata, kanoników, wikarych, sług kościelnych, etc. W kierunku północnym rozłożyły się zabudowania kmieci - osadników ówczesnej wsi Kielce. Pomyślnie rozwijająca się osada Kielce została zniszczona w roku 1244 przez wojska Konrada Mazowieckiego. Odbudowana osada Kielce otrzymała w roku 1295 od Wacława Przymyślidy (kandydata na tron czeski, a tytułującego się księciem sandomierskim i krakowskim) prawo do budowy fortyfikacji. Jego stronnik, dziedzic dóbr kieleckich, biskup krakowski Jan Muskata inkastelizował tutejszy kościół - powstały wówczas zapewne dwie wieże, które dostawione były od strony fasady zachodniej (miejsce ich posadowienia byłoby mniej więcej w połowie obecnej świątyni).
Chyba za czasów króla Kazimierza Wielkiego, za jego zgodą, lokowane zostało miasto Kielce na prawie magdeburskim na przestrzeni 24 łanów (jeden łan to obszar odpowiadający 16-22 hektarom). Przestrzeń ta nie obejmowała jednak terenów i zabudowy zgromadzonej na wzgórzu. - Podobnie jak w Rzymie funkcjonować zaczęły dwa terytoria zarządzane (miasto cywilne Roma i miasto kościelne - Watykan) - w pierwszym przypadku przez samorząd miejski, w drugim zaś przez wyznaczonego urzędnika kościelnego odpowiedzialnego przed władzą biskupa. Przesadą byłoby twierdzenie o niespotykanej roli jaką w XV w. spełniać mogłyby Kielce w stosunku do bliższej i dalszej okolicy. Niemniej biskupom należy przypisać wszelkie inicjatywy gospodarcze i budowlane.
Jak dotąd nie zostały całkowicie rozpoznane fazy budowlane kościoła katedralnego metodą archeologiczną. Przyjmuje się zatem, że do romańskiego, kamiennego budynku dobudowane zostały dopiero w pierwszej połowie XVI w. (1514-1522) zakrystię, kapitularz (biskup krakowski Jan Konarski), a w miejsce drewnianego, murowane prezbiterium (Piotr Myszkowski). Zapewne za Franciszka Krasińskiego nie dokonano większych prac inwestycyjnych, jako że ulubionym jego siedliskiem był zamek w mieście Bodzentynie, gdzie zamierzał przenieść stolicę dóbr ziemskich mieszczącą się dotąd w Kielcach. Kolejny biskup - Jan Albrecht, syn Zygmunta III, przyozdobił wejście główne marmurowym portalem. Bryła kościoła określana była przez współczesnych jako daleka od elegancji i wdzięku, był więc on dalej rozbudowywany - w pierwszej połowie XVII w. i po roku 1719, kiedy to zburzone zostały wspomniane, a w ich miejscu dobudowano kaplice (biskup Kazimierz Łubieński). Wszystkie te zmiany nadały świątyni charakter barokowej, trójnawowej bazyliki zbudowanej na planie wydłużonego prostokąta. Elementy świadczące o tych fazach budowalanych dostrzegalne są w obecnej bryle.
Wzgórze Zamkowe lub Katedralne w Kielcach na panoramie miasta autorstwa Brygierskiego z XVIII - tu odrys Jana Olszewskiego.
Widok na Ogrójec - kaplicę przedpogrzebową na cmentarzu przykościelnym. W podziemiach pochowany został pierwotnie bohater spod Racławic, Wojciech Bartos vel Głowacki. Fot. D. Kalina.
Obecny wygląd zewnętrzny kościoła pochodzi z XIX stulecia. Wydłużone zostały nawy boczne równomiernie z nawą główną i przykrycie ich wraz z zakrystią i skarbcem - jednym pulpitowym dachem, co nastąpiło za czasów administracji diecezją przez Jana Pawła Woronicza (1816-1828). W drugiej połowie XIX w. świątynia była restaurowana - otrzymała wówczas charakterystyczne szczyty wschodni i zachodni, sygnaturkę.
Płyta kamienna umieszczona obecnie na północnej ścianie świątyni z wszystkimi wzornikami miary, wagi, objętości, ale również kroju liter, alfabetu (małe i duże litery), cyfr, oraz credo wiary katolickiej - ciekawy zabytek z XVIII w. Fot. D. Kalina.
Widok na Plac NMP po niedawno ukończonym gruntownym remoncie i przebudowie. Fot. D. Kalina.
Obecnie zarówno kościół jak i jego otoczenie poddane zostało zasadniczym pracom konserwatorskim - wymienione zostało pokrycie dachów, wzmocniona jego konstrukcja, oczyszczone mury zewnętrze i odnowione wypsoażenie. W 2012 r. oddany został do użytku Plac NMP po gruntownych pracach rewitalizacyjnych. Niebawem ruszą prace na Placu Zamkowym, oraz przylegającej od wschodu ulicy Czerwonego Krzyża. Odremontowane zostały również pozostałe elementy zabudowy Wzgórza Zamkowego lub inaczej Katedralnego. Po ich ukończeniu najważniejsza część miasta Kielce stanowić będzie perłę w koronie Kielc.
Autor: D. Kalina
Zapraszamy do zapoznania się z opisem (poniżej) katedry autorstwa Michała Rawity- Witanowskiego, pochodzącym z pozycji "Dawny powiat chęciński. Z ilustracjami prof. Jana Olszewskiego", oprac. D. Kalina, pod red. R. Mirowskiego, Kielce 2001.
