Początki Staszowa sięgają wczesnego średniowiecza. Pierwotna osada położona była zapewne w niewielkiej odleglości od rzeki Czarnej Staszowskiej oraz kościoła parafialnego. Obfitość naturalnych łąk i pastwisk w dolinach rzek i wśród rozległych borów dawała możliwość hodowli bydła, koni czy owiec. Stąd wziął się jako opiekun tutejszej wspólnoty parafialnej św. Bartłomiej, patron m.in. rzeźników. Jak się wydaje, gospodarkę miasta zdominowała hodowla owiec, dzięki czemu możliwy był rozwój najważniejszej dla miasta Staszowa dziedziny przemysłu jakim była produkcja sukna. Widomym znakiem prosperity staszowskich sukienników jest stojący na środku rynku wielki budynek sukiennic, niesłusznie przez niektórych nazywanych ratuszem.
Miasto Staszów na Mapie Galicji Zachodniej z ok. 1804 r. Widoczny rynek z sukiennicami, na wschód od niego kościół parafialny oraz w stronę północną - kościół szpitalny pw. Świętego Ducha
Kościół znajduje się we wschodniej części zabudowy Staszowa. Jego początki sięgają XIV wieku, co potwierdzają akta Kamery Apostolskiej. Obecnie istniejąca gotycka budowla powstała około 1342 roku, jego fundacji dokonała Dorota z Łubnic Tarnowska, wdowa po wojewodzie łęczyckim, Marcinie z Rytwian. Był to wóczas kościół jednonawowy, zbudowany na rzucie prostokąta, z jednym ołtarzem głównym. Wykończony i uposażony odpowiednio Dom Boży w roku 1345 został konsekrowany przez biskupa ordynariusza diecezji krakowskiej, Jana Grota Słupeckiego.
Widok na kościół św. Bartłomieja w Staszowie - od strony miasta, oraz od strony pólnocno-wschodniej. Fot. D. Kalina
Świątynia ta stoi do dziś, ale na przestrzeni wieków ulegała licznym zmianom. Do najważniejszych zalicza się zbudowanie wewnątrz ołtarzy bocznych - jednego po około 1580 roku, a poświęconego św. Annie Samotrzeć, babce Jezusa, oraz drugiego, zbudowanego około 1622 r. św. Jacka. Ołtarze te uległy przeobrażeniu w latach 1770-1780.
Wówczas to w części głównej ołtarza zwanej "nadstawą" umieszczony został wizerunek Chrystusa Ukrzyżowanego, a obraz św. Bartłomieja, patrona parafii, trafił na tzw. "zasuwę". Bryła kościoła została powiększona w 1610 r. o wieżę kościelną, natomiast przed rokiem 1625 wzniesiono kaplicę kopułową, zwaną popularnie Kaplicą Tęczyńskich.
Widok na prezbiterium i ołtarz główny w kościele św. Bartlomieja w Staszowie. Fot. D. Kalina
Nazwa kaplicy wzięła się od nazwiska inicjatorki jej budowy, to jest Katarzyny Tęczyńskiej, kolatorki tutejszego kościoła i właścicielki dóbr ziemskich rozłożonych wokół zamku w Rytwianach, w tym i miasta Staszów. W roku 1613 na zamku królewskim w Nowym Mieście Korczynie dokonała zapisu znacznej, jak na owe czasy, sumy 10 tysięcy złotych polskich na cel pobożny. Jako wdowa i matka zdecydowała uczynić przy kościele św. Bartłomieja miejsce ostatecznego spoczynku dla męża i syna. W ten sposób powstała Kaplica Matki Boskiej Różańcowej wraz z odpowiednią prebendą, czyli specjalnym funduszem przeznaczonym dla grupy aż pięciu kapłanów modlących się za dusze zmarłych.
Kaplica Tęczyńskich przy kościele parafialnym w Staszowie. Fot. D. Kalina
Kaplica zbudowana została na planie kwadratu, nakryta kopułą z latarnią, a jej architektura utrzymana jest w stylu manierystycznym. Zgodnie ze swoim pierwotnym przeznaczeniem stanowi mauzoleum jej męża Adama Sędziwoja z Czarnkowa, wojewody łęczyckiego, oraz syna Jacka. Jej konsekracji dokonał Tomasz Oborski, biskup laocydejski w roku 1626.
Pisemną zgodę na erekcję kaplicy przy tutejszym kosciele wystawił w 1620 r. biskup krakowski Marcin Szyszkowski. Na mocy dokumentu każdorazowy proboszcz staszowskiej parafii zostawał prepozytem. Przewodniczył on grupie pięciu mansjonarzy, których obowiązkiem było odprawiać nabożeństwa za spokój zmarłych fundatorów oraz śpiewać tzw. oficium o Najświętszej Marii Pannie. Od tej pory kult NMP na terenie staszowskiej parafii związany został z Kaplicą Tęczyńskich.
Wejście do Kaplicy NMP Różańcowej, zw. Kaplicą Tęczyńskich. Tu narodził się w XVII w. kult NMP w Staszowie. Fot. D. Kalina
Kaplica Tęczyńskich w Staszowie stanowi jedno z najwybitniejszych uchowanych dzieł architektury manierystycznej jakie powstały na ziemiach polskich od schyłku XVI w. do połowy XVII stulecia. Można je porównać do takich arcydzieł jak Kaplica świętej Anny w Pińczowie, czy Kaplica Myszkowskich przy kościele klasztornym Dominkanów w Krakowie. Wnętrze kaplicy zostało w XVIII w. zmienione - z tego czasu zachowały się w jej wnętrzu trzy ołtarze. Ołtarz główny poświęcony jest Matce Bożej Różańcowej. Po lewej stronie zbudowany został ołtarz poświęcony świętemu Józefowi, a po prawej ołtarz z obrazem Świętych: Rozalii, Sebastiana i Barbary.
Ołtarze boczne i ołtarz NMP Różańcowej w kaplicy. Fot. D. Kalina
Obraz Matki Boskiej Różańcowej. Fot. D. Kalina
Po najeździe szwedzkim który miał miejsce w 1657 r, kondycja miasta uległa mocno zachwianiu. Na wartości straciło również dawne uposażenie prebendy - stąd też trapiony niedostatkiem odpowiednich funduszy proboszcz, a zarazem prepozyt staszowski, nie mógł podołać utrzymywanie pięciu mansjonarzy. W roku 1685 jeden z nich zamieszkał przy dawnym kościele Świętego Ducha, opuszczonym przez protestanckich Braci Polskich, czyli Arian ok. 1598 r. Stało się to na mocy erekcji nowej prebendy dokonanej przez proboszcza staszowskiego Jana Michołowicza.
W ten sposób, jeden z dotychczasowych mansjonarzy funkcjonujących przy kościele parafialnym stał się prepozytem nowej fundacji pobożnej działającej w niezależnej świątyni, a prawo opieki nad nią przysługiwało księdzu dziekanowi wiślickiemu oraz wójtowi i ławnikom miasta Staszowa.
W drugiej połowie XVII w. widocznym stał się awans społeczny mieszkańców Staszowa. Zapragnęli oni mieć "własny" kościół miejski, czyli farę, niezależną światynię od kościoła parafialnego, w którym to prawo kolatorskie należało do panów na zamku rytwiańskim. Dzięki mądrości księdza Jana Michałowicza, powołano do życia nową instytucję koscielną, a aby nie dawać okazji do gorszących zatargów, ten niewielki kościołek oddano w ręce kapłana, który był członkiem prepozytury funkcjonującej dotychczas w kościele św. Bartłomieja. Co więcej, zabroniono urzędowo odprawiać w nim msze święte w niedziele i święta, aby nie uszczuplić zarówno rangi dotychczasowego kościoła parafialnego jak i jego dochodów.
Kościół pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy znajdujacy się w dolnej części kościoła filialnego pw. Świętego Ducha w Staszowie. Po prawej sanktuarium Jana Pawła II. Fotografie pochodzą ze strony internetowej parafii św. Bartłomieja w Staszowie
Kościół pw. Świętego Ducha pierwotnie był zapewne drewniany. W jego miejscu w roku 1833 wzniesiony został nowy, murowany. Fundusze pochodziły ze składek okolicznych właścicieli ziemskich, z których jako najważniejszą ofiarodawczynię uznano Zofię hrabinę Potocką. Uroczystej konsekracji dokonał biskup sandomierski Józef Goldman w 1848 r. Była to budowla orientowana, złożona z prezbiterium oświetlonego po bokach dwoma oknami i nawy - pięcioma. W ołtarzu głównym pierwotnie umieszczony był obraz z Panem Jezusem Ukrzyżowanym, a następnie Matki Bożej Niepokalanego Poczęcia, a od roku 1899 r. z wizerunkiem Matki Bożej Nieustającej Pomocy.
Imago Mariculosa Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Obraz cudowny pochodzi ze zniszczonego kościoła pw. Świętego Ducha w Staszowie. Był stale obecny podczas długotrwałych prac budowalnych przy nowym kościele. Obrazek pochodzi ze strony parafii pw. św. Bartłomieja w Staszowie
W 1944 roku kościół został całkowicie zniszczony podczas bombardowania niemieckiego lotnictwa. Po zakończeniu wojny mieszkańcy Staszowa postanowili kościół odbudować, co też poparła władza biskupia - zdecydowano się ruinę rozebrać, a na tym miejscu postawić nową budowlę. Projekt wykonał arch. Józef Jamróz, a decyzję o podjęciu prac budowlanych władze kościelne wydały jeszcze w latach 40. XX wieku. Niestety, przy braku zgody ze strony ówczesnych władz państwowych, budowę zatrzymano. Otoczony parkanem teren kościelny straszył pustką przez wiele lat, do roku 1982. Budowa kościoła rozpoczęła się na nowo według projektu arch. Jerzego Wójcika. Konsekracji ukończonej świątyni dokonał w 1996 r. biskup orydnariusz diecezji sandomierskiej, Wacław Świerzawski, jako wotum dziękczynne za ocalenie życia Jana Pawła II w zamachu z dnia 13 maja 1981 r.
Po śmierci Papieża Polaka utworzona została kaplica, w której to umieszczony został obraz z wizerunkiem Sługi Bożego oraz Jego ornat, który podarował kościołowi Jego sekretarz, kardynał Stanisław Dziwisz. W przyszłości w kaplicy wyeksponowane zostaną relikwie Papieża-Polaka.
Dariusz Kalina
