Opactwo Cystersów w Wąchocku jest jednym z najstarszych w Małopolsce, zaraz po konwencie w Jędrzejowie.
Klasztor cystersów w Wąchocku - widok od strony wschodniej. Fot. D. Kalina
Opactwo Cystersów w Wąchocku jest jednym z najstarszych w Małopolsce, zaraz po konwencie w Jędrzejowie. Oba współfundował biskup krakowski Gedeon (Gedko) z rodu Gryfitów, który był również fundatorem kolegiaty w Kielcach. Książę sandomierski Bolesław Wstydliwy w roku 1275 zezwolił braciom zakonnym na zorganizowanie w pobliżu klasztoru wsi na prawie średzkim o nazwie Kamienna, potem utrwaliła się obecna nazwa, zapewne częściej stosowana przez mieszkańców - Wąchock, co wedle badających zabytki języka polskiego zachowane w nazwach najstarszych z osad znaczy tyle co: "wąskie wejście do puszczy".
Tablica kamienna umieszczona na frontowej ścianie kościoła klasztornego w Wąchocku informująca o fundacji klasztoru przez biskupa krakowskiego Gedeona, Fot. D. Kalina
Osada ta stała się ośrodkiem administracyjnym dla rozległych posiadłości ziemskich stanowiących jego uposażenie, a które sami wytrzebili i zasiedlili sprowadzonymi osadnikami. Stał się Wąchock siedzibą klasztoru, opiekunem zakładanych przez siebie osad ludzkich, ale również miejscem, w którym zatrzymywali się podróżujący z Gniezna na Święty Krzyż, i dalej w kierunku południowo-wschodnim - na Ruś. Dzięki zapobiegliwości cystersów Wąchock uzyskał w roku 1454 prawa miejskie. Podstawą działalności gospodarczej klasztoru były dochody uzyskane z rolnictwa, przetwórstwa produktów spożywczych i rolnych, ale zakonnicy wąchoccy znani byli z osiągnięć w dziedzinie górnictwa i przetwórstwa metali.
Okolice Wąchocka. Fragment Mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z lat 30. XX w.
Jak czytamy w "Opisie zabytków starożytności..." Kazimierza Stronczyńskiego z 1844 roku "...Gedeon albo Getko Biskup Krakowski założył tu w roku 1179 Opactwo dla Cystersów i zakonników do niego z Morimundu sprowadził. Wymurowali oni tutaj wspaniały kościoł z ciosowego kamienia, i zabudowania klasztorne z cegły. Zniszczyli te gmachy podwakroć w swoich przechodach tatarzy, ale się wkrótce po nich staraniem Opatów na nowo podniosły". Wiadomo, że kamienne opactwo wzorowane na architekturze toskańskiej wzniósł w latach 1218-1239 włoski warsztat cysterski mistrza zakonnego Szymona (Simona), którego sygnaturę odnaleziono na jednym z kamiennych ciosów.
Plan kościoła i klasztoru w Wąchocku. Obrazek pochodzi z broszurki przygotowanej przez Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Kielcach
Wielką przeszłość opactwa wąchockiego poświadcza zachowany do dziś zespół klasztorny z XIII w., będący jednym z cenniejszych zabytków romańszczyzny na ziemiach polskich. W zespole wyróżnia się kościół z pierwszej połowy XIII w., wzniesiony z brunatno-czerwonych i szaro-żółtawych ciosów kamiennych, układających się w charakterystyczne pasy.
Kościół i klasztor cysterski w Wąchocku. Fot. D. Kalina.
Budowla reprezetuje typ trójnawowej bazyliki o czteroprzęsłowym korpusie z transeptem i jednoprzęsłowym, prostokątnym prezbiterium, zbudowana została na planie krzyża. Wnętrze świątyni nakryte zostało sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, z podziałem na przęsła. Ciekawymi przykładami romańskiej kamieniarki, są m.in. głowice służek ozdobione motywami roślinnymi oraz znajdujący się w południowym ramieniu transeptu zwornik sklepienny z reliefem przedstawiającym anioła, który unosi się nad głowami wiernych.
Kościół i klasztor cysterski w Wąchocku. Fot. D. Kalina
Z kościołem łączą się zabudowania klasztorne i gospodarcze. Zabudowania klasztorne (romańskie i gotyckie), rozbudowane w XVI i XVII w., tworzą dwa układy czworoboczne: większy przylega od południa do kościoła, a mniejszy do skrzydła wschodniego czworoboku większego.
Wyposażenie kościoła jest głównie barokowe (ołtarze boczne, ambona, organy). Godne uwagi są organy, które pochodzą z XVII w., zawierające niektóre elementy XVI-wieczne. Znajdujące się we wnętrzu kościoła freski, zostały namalowane w latach 1740-1750 przez Andrzeja Radwańskiego. Wedle słów K. Stronczyńskiego:
"Kościoł ten wewnątrz w roku 1764 odnawiany, nic w sobie starożytnego nie dochował, kilka chyba nagrobków które po za wiek 17 nie sięgają. Stalla do Chorów Cysterskich ozdobnie są złocone, a na ścianach rysunkiem wyobrażone i wierszem opisane cuda, które się przed tutajszym obrazem Boga Rodzicy wydarzyć miały. Ołtarze wszystkie są nowsze, i wcale się sztuką nie zalecają. Niektóre z nich są marmurowe. Wielki ołtarz malowany na murze. Najdawniéjszy nagrobek w kościele jest Hieronima Solikowskiego zasłużonego tutajszego opata zmarłego w dniu 14 Marca 1612 w bardzo młodym wieku bo w 36ciu latach życia. Wystawiony jest z marmuru Chęcińskiego i oprócz napisu ma na sobie w płaskorzeźbie wyrobione popiersie nieboszczyka. Oprócz niego znajdują się tu nagrobki dwóch Księży Leżyńskich którzy Opactwem tutajszem zarządzali, z tych Tomasz był Biskupem Łuckim a zmarł pod panowaniem Króla Michała w 80roku życia. Mikołaj zaś synowiec powyższego, proboszczem Archikollegiaty Łęczyckiéj. Nagrobek wystawiony mu za życia w roku 1680. W prawym krużganku kościelnym wmurowana jest marmurowa tablica nosząca na sobie erekcyjny napis następujący :
Annus erat nostrae millesimus ille salutis,
Accipiens centumque novem deciesque septem,
Quando Domus Domini tectis erecta Wąchoczko
Surgit in altum praesule Divo sub Gedeone,
Fessispraemia larga laboriis dante ministris
Quam monachis Bernardi replet ex moriendo.
Nomine quosque suo censet Cistercius ordo.
M.C.L.X.X.VIIII
nad napisem herb Łabędź i litery A. W. Nad Łabędziem Opacia Infuła. Tablicę tę jak się zdaje położył w kościele Andrzéj Karwicki h. Łabędź jeden z najznakomittszych jego Opatów litery A. W. znaczą Abbas Wanchocensis. Kościoł cały wewnątrz malowany jest al fresco. Malowanie ordynaryjne po murach środkowych kościoła wyobrazona jest historya Matki Boskiéj, po prawym zaś boku to jest na ścianie kaplic bocznych cuda w tym kościele doznane z ich opisaniem w wierszach i tak np.:
Maciéj ten z urodzenia ślepy przez czas długi
W tym tu Klasztorze czynił kuchenne usługi.
W dzień nawiedzenia Matki Boskiéj do Kościoła
Wszedł, przejrzał_ widzi obraz- cud wielki lud woła.
w drugiej kaplicy :
Orbowicz od Tatarów zabrany doznaje
Pomocy – oni zbici, on w swe wraca Kraje
Bo widzeniem zapewnion o Panny obronie
Z wdzięcznością złotą wieńczy koroną jéj skronie.
w trzeciéj :
Żołnierz daje Cyrograf, zgubiony już wcale
Ksiądz podczas mszy znajduje złożon w Korporale.
O cud wielki w tutajszym doznany Kościele
Wąchockim Matki Boskiéj jak i innych wiele".
Barokowe wyposażenie kościoła zakonnego. Fot. D. Kalina
W skrzydłach wschodnim i południowym klasztoru, doskonale zachowane są unikalne wnętrza romańskie i gotyckie kapitularza, fraterni i refektarza klasztornego otaczających zamknięty krużgankami wirydarz. Najciekawszym, najlepiej zachowanym wnętrzem klasztornym jest sala zebrań, kapitularz, w skrzydle wschodnim. To jedno z najpiękniejszych wnętrz romańskich w Polsce, przykryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wspartym na czterech lekkich kolumnach i opartym o ściany. Zachowane ślady świadczą, że ściany okalała u dołu kamienna ława, na której siadali zakonnicy w czasie zebrań kapituły. Wszystkie detale architektoniczne kapitularza, są bogato zdobione. Elewacje i dobudowana w XVII w. tzw. Wieża Rakoczego mają charakter wczesnobarokowy. Budynek bramny północno-zachodni murowany z początku XVII w. został przebudowany ok. 1930 r. Brama murowana z ok. 1600 r., zniszczona w 1656 r., została odbudowana w 1695 r. Budynek przybramny prawdopodobnie z XVII w., został przebudowany w XIX w. Budynek gospodarczy murowano-drewniany z 2 połowy XVIII w., zrujnowany w XIX w., został odbudowany na początku XX w.
Refektarz - czyli miejsce wspólnych posiłków. Fot. D. Kalina
Najpiękniejsze wnętrze romańskie w Poslce - raptularz w klasztorze wąchockim. Fot. Z. Masternak
Opactwo Cystersów w Wąchocku jest jednym z najważniejszych obiektów europejskich szlaków kulturowych - Szlaku Cysterskiego i Szlaku Romańskiego. To najlepiej zachowana świątynia romańska w Polsce. W ciągu kilku następnych stuleci kościół przebudowywano - najpierw w stylu gotyckim, później dodając elementy barokowe.
Na murze okalającym klasztor (nawiązując do charakteru tego miejsca - dawnego cmentarza tzw. osuarium) umieszczone są tablice kamienne poświęcone dowódcom Polskiego Państwa Podziemnego m.in. majorowi Janowi Piwnikowi „Ponuremu", legendarnemu dowódcy oddziałów Armii Krajowej w Górach Świętokrzyskich, porucznikowi Stanisławowi Wróblowi „Czujnemu", dowódcy kompanii dywersyjnej w Wąchocku, Władysławowi Jasińskiemu harcerzowi, twórcy tajnej organizacji „Odwet" i dowódcy oddziału partyzanckiego „Jędrusie", gen. bryg. Michałowi Tokarzewskiemu-Karaszkiewiczowi, gen. dyw. Stefanowi Roweckiemu, gen. broni Kazimierzowi Sosnkowskiemu, i wielu innym.
Początek wystawy w sali muzealnej w wąchockim klasztorze. Fot. D. Kalina
W klasztorze znajduje się m.in. ekspozycja muzealna. Zgromadzone eksponaty zostały przekazane przez księdza podpułkownika Walentego Ślusarczyka. Przez wiele lat zbierał on pamiątki związane z naszą historią. Na stałej wystawie prezentowane są eksponaty związane z powstaniami narodowymi, represjami caratu, narodzinami niepodległości, drugą wojną światową, terrorem okupanta i konspiracją.
Fragment wystawy w muzeum klasztornym w Wąchocku. Fot. D. Kalina
Pomyślne czasy zgromadzenia cystersów w Wąchocku przerwała kasata klasztoru dokonana w 1819 roku. Opuszczony przez braci zespół klasztorny zaczął popadać w ruinę. Cystersi powrócili do Wąchcoka dopiero w roku 1951, ponownie zagospodarowując zabudowania klasztorne zgodnie z ich pierwotnym przeznaczeniem. Dziś na powrót - wzywane jest w świątyni Imię Pańskie, a skarby wąchockiego zgromadzenia cystersów można oglądać do woli. Spragnionych i głodnych przed wyruszeniem w dalszą drogę - swoje podwoje otwiera klasztorna kuchnia....
Godło Polski na ścianie klasztoru. Fot. D. Kalina
Dariusz Kalina
